Fatih Dillerin İmparatoru

1453’te İstanbul’u fethederek çağ açıp çağ kapatan Fatih Sultan Mehmed (1432–1481), yalnızca askerî dehasıyla değil, aynı zamanda entelektüel merakı ve çok yönlü eğitimi ile de tarihe geçti. Onu çağdaşı hükümdarlardan ayıran en önemli özelliklerden biri, çok sayıda dile hâkimiyeti ve yeni dilleri öğrenme konusundaki azmi idi.

Tarihçi Franz Babinger’in ifadesiyle, Fatih, yalnızca “bir kılıç hükümdarı” değil, aynı zamanda “Avrupa rönesans prensleriyle boy ölçüşen bir entelektüel” idi (Babinger, Mehmed the Conqueror and His Time, 1953). Onun dil bilgisi, fetihlerinin ve diplomatik başarısının da temel taşlarından biri oldu.

Peki Fatih Sultan Mehmed hangi dilleri biliyordu? Bu dilleri nasıl öğrendi? Onun dil serüveni yalnızca İslam coğrafyasına mı sınırlıydı, yoksa Avrupa’nın klasik dillerine de mi uzanıyordu? Bu makale, bu sorulara yanıt arayacak ve Fatih’in dil öğrenme macerasını sayfa sayfa inceleyecektir.

Çocukluk ve İlk Diller: Türkçe, Arapça, Farsça

Fatih Sultan Mehmed’in çocukluk eğitimi, Osmanlı sarayının klasik programına dayanıyordu. Bu programın temeli üç dilde sağlam bir hâkimiyet kazanmaktı:

1. Türkçe (Osmanlı Türkçesi):
   Anadilinin yanı sıra, Osmanlı sarayında kullanılan edebî Türkçe’de son derece yetkin hale geldi. Yazdığı şiirlerde Avnî mahlasını kullandı. Divan edebiyatında seçkin bir yere sahip olacak kadar derinlikli eserler verdi.

2. Arapça:
   Küçük yaşta medrese hocalarından Arapça eğitimi aldı. Kuran-ı Kerim’i tefsir edecek, hadis kaynaklarını doğrudan okuyacak, hatta İslam felsefesini özgün dilinde tartışacak seviyeye ulaştı. Arapça, onun için yalnızca bir din dili değil, aynı zamanda bilim ve felsefe diliydi.

3. Farsça:
   Sarayda Divan şiiri geleneği ve klasik İran edebiyatı Farsça üzerinden öğretildi. Hafız, Sadi, Firdevsî gibi şairlerin eserlerini aslından okudu. Fatih’in kendi şiirlerinde de Farsça etkiler hissedilir.

Bu üç dil, Fatih’in erken dönem eğitiminde “zorunlu üçlü” idi. Osmanlı entelektüel dünyasında bu üç dile hâkim olmayan bir padişah ya da vezir düşünülemezdi.

Batıya Açılan Kapı: Yunanca ve Latince

Fatih’in farklılığı, burada başlar. Çocukluk eğitiminin ötesinde o, Bizans’ın mirasını anlamak için Yunanca öğrenmeye girişti.

• Yunanca:
  İstanbul’un fethinden önce, Edirne’de Bizans’tan gelen bilginlerle temas kurdu. Fetih sonrasında ise İstanbul’un zengin Yunan kültürel mirasına bizzat ilgi gösterdi.
  Rivayetlere göre, Bizanslı âlim Georgios Amirutzes ve diğer Rum bilginlerden ders aldı. Antik Yunan felsefesini doğrudan okumaya merak saldı.

• Latince:
  Batı Avrupa ile diplomatik ilişkilerde Latince elzemdi. Fatih, diplomatik mektupları anlamak, Batı düşüncesini takip etmek için Latince öğrendi.
  Öyle ki, bazı kaynaklar Fatih’in, Roma tarihini orijinal kaynaklardan incelediğini aktarır (İnalcık, Fatih Devri Üzerine Tetkikler, 1995).

Bu yönüyle Fatih, yalnızca İslam dünyasının değil, aynı zamanda Avrupa’nın da bir parçasıydı. Onu çağdaşı pek çok Müslüman hükümdardan ayıran şey, iki medeniyeti birden kucaklamasıydı.

İtalyanca, İbranice ve Rönesans Etkisi

Fatih Sultan Mehmed’in entelektüel merakı yalnızca Arapça, Farsça, Yunanca ve Latince ile sınırlı değildi. Onun döneminde Osmanlı, Akdeniz’in en büyük gücü olarak İtalya, Venedik ve Papalık ile sürekli temas halindeydi. Bu da Fatih’i İtalyanca öğrenmeye yöneltti.

İtalyanca:

• Fatih, özellikle Venedik ve Cenevizli tüccarlarla diplomatik ilişkiler yürütüyordu. Bu bağlamda İtalyanca öğrenmeye merak saldı.

• İtalyanca bilgisi sayesinde, Rönesans İtalya’sının kültürel ve sanatsal gelişmelerinden doğrudan haberdar oldu.

• Fatih’in davetiyle saraya gelen Gentile Bellini, 1479’da padişahın ünlü portresini yaptı. Bu portre, yalnızca bir resim değil, Osmanlı–Rönesans etkileşiminin somut bir sembolüdür. Bellini ile iletişimde Fatih’in İtalyanca bilgisini kullandığı aktarılır (Necipoğlu, The Age of Sinan, 2005).

İbranice:

• Kaynaklarda Fatih’in İbranice öğrenmeye de merak saldığı ifade edilir.

• Yahudi bilginlerle temas kurarak Tevrat metinlerini aslından incelemek istemiştir. Bu, onun yalnızca İslamî değil, semitik kökenli bütün kutsal metinlere ilgi duyduğunu gösterir.

Böylece Fatih, yalnızca bir askerî lider değil, aynı zamanda diller aracılığıyla medeniyetler arasında köprü kuran bir hükümdar konumuna yükseldi.

Dil Öğrenme Yöntemleri

Fatih’in dil öğrenme süreci rastgele bir merak değil, sistematik bir çabanın ürünüdür. Onun kullandığı yöntemler, günümüz dil öğrenme teknikleriyle bile kıyaslanabilecek kadar dikkat çekicidir.

1. Özel Hocalar:

   • Fatih’in çocukluğunda hocaları arasında Molla Gürani ve Akşemseddin vardı. Onlardan Arapça ve dini ilimler öğrendi.

   • Yunanca ve Latince için Bizans’tan gelen bilginlerden faydalandı.

2. Çeviri Çalışmaları:

   • Fatih, Yunan ve Latin eserlerinin Türkçeye çevrilmesini teşvik etti.

   • Aynı metni hem orijinalinden hem çevirisinden takip ederek öğrenimini pekiştirdi.

3. Uygulamalı Diplomasi:

   • Fatih, öğrendiği dilleri yalnızca teoride değil, pratikte de kullandı.

   • Diplomatlarla doğrudan konuştu, yabancı elçilerin yazılarını kendi gözleriyle inceledi.

4. Edebî ve Felsefî Metinler:

   • Platon, Aristoteles, Homeros gibi Yunan filozoflarının eserlerini aslından okumaya çalıştı.

   • Arapça felsefî metinlerle Latince skolastik düşünceyi karşılaştırarak zihnini geliştirdi.

Bu yöntemler, onun poliglot (çok dilli) kimliğinin temelini oluşturdu.

Çok Dilli Bir İmparatorluk Vizyonu

Fatih’in dil bilgisi, yalnızca kişisel bir merak değil, aynı zamanda imparatorluk vizyonunun da parçasıydı.

• İslam Dünyası için: Arapça ve Farsça bilgisi, Osmanlı’yı İslam medeniyetinin lideri olarak konumlandırdı.

• Bizans ve Balkanlar için: Yunanca bilgisi, fethettiği topraklarda halklarla doğrudan iletişim kurmasına imkân verdi.

• Avrupa için: Latince ve İtalyanca bilgisi, Osmanlı’yı Avrupa’nın diplomatik ve kültürel oyununda güçlü kıldı.

• Kutsal Metinler için: İbranice ilgisi, çok kültürlü bir vizyona sahip olduğunun göstergesiydi.

Bu yüzden Fatih, yalnızca toprakları değil, zihinleri ve dilleri de fetheden bir hükümdar olarak tarihe geçti.

Sonuç: Dilin Fetihlerdeki Gücü

Fatih Sultan Mehmed, yalnızca kılıç gücüyle değil, dil bilgisiyle de fetheden bir padişah idi. Onun çok dilliliği, fetihlerini kalıcı kılan en önemli unsurlardan biri oldu.

• Arapça ve Farsça, İslam dünyasının kalbini İstanbul’a bağladı.

• Yunanca, Bizans halkıyla iletişimde güven sağladı.

• Latince ve İtalyanca, Avrupa ile diplomatik ilişkilerin zeminini güçlendirdi.

• İbranice merakı, çok kültürlü bir devlet anlayışını besledi.

Fatih, “dillerin sultanı” olmayı başarmıştı. Bu yönüyle, çağının diğer hükümdarlarından farklı olarak Doğu ve Batı arasında köprü kuran bir lider olarak tarihe geçti.

Hz. Muhammed’in şu hadisi, Fatih’in hayatında anlamını bulmuş gibidir:

“Başkasının dilini öğrenen, onun şerrinden emin olur.” (Tirmizî, İlim, 29)

Aynı zamanda büyük düşünür Goethe’nin “Her dil, insana yeni bir hayat verir.” sözü de Fatih’in çok dilliliğini açıklayan evrensel bir hakikattir.

Fatih Sultan Mehmed’in yaşamı bize gösteriyor ki: diller, imparatorlukları ayakta tutan gizli sütunlardır.

Ekler

• Fatih’in şiirlerinden örnekler: Avnî Divanı’ndan beyitler.

• Gentile Bellini’nin Fatih Portresi: (1479, Londra National Gallery).

• Leonardo da Vinci’nin II. Bayezid’e yazdığı Haliç Köprüsü mektubu (1502).

Kaynakça

• Babinger, F. (1953). Mehmed the Conqueror and His Time. Princeton University Press.

• İnalcık, H. (1995). Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

• Necipoğlu, G. (2005). The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire. Princeton University Press.

• Imber, C. (2002). The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power. Palgrave Macmillan.

• Tursun Bey. (1977). Tarih-i Ebü’l-Feth. (Haz. M. Tulum). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.

• Tirmizî, Sünen, “İlim”, 29.

• Goethe, J. W. (1832). Maximen und Reflexionen.

• İnalcık, Halil. Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995. 🔹 Fatih’in diplomatik yazışmaları, Latince metinlerle ilişkisi ve dönemin siyasi yapısı üzerine kapsamlı bir inceleme.

• Tursun Bey. Tarih-i Ebü’l-Feth. Haz. Mertol Tulum. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1977. 🔹 Fatih’in fetihleri ve kişisel özellikleri hakkında dönemin tanıklığına dayanan özgün bir Osmanlı kroniği.

  Tirmizî, Muhammed b. İsa. Sünen-i Tirmizî, “İlim” Kitabı, Hadis No: 29. 🔹 “Başkasının dilini öğrenen, onun şerrinden emin olur.” hadisi, Fatih’in çok dilliliğini İslamî bir perspektifle anlamlandırmak için kullanılmıştır.